संस्कृतसाहित्ये वराहावतारः
देवाशिषः मिश्रः, शोधछात्रः, संस्कृतविभागः,
पाण्डिच्चेरी विश्वविद्यालयम्, कालापेटः,
पुडुच्चेरी-६०५०१४
दूरभाषम्-9438589924
Email ID-debamishra99@gmail.com
शोधसारांशः
अनन्तस्वरूपि भगवान् साधूनां परित्राणाय, धर्मस्य संरक्षाणाय, स्वभक्तानामुपरि अनुग्रहाय कृपाप्रदानाय च विविधेषु रूपेषु अवतरति । यथा बृहज्जलाशयात् सहस्राः क्षुद्राः जलप्रवाहाः प्रवहन्ति, तथा भगवतः शरीरात् समयानुक्रमे विविधाः अवताराः आविर्भवन्ति । सहस्रसंख्यकेषु अवतारेषु भागवतेपुराणे चतुर्विंशति अवताराणामुल्लेखः प्राप्यते, यस्मात् वराहावतारः अन्यतमः, यस्य विवरणं वैदिकसाहित्यादारभ्यः लौकिकसंस्कृतसाहित्यं तथा विविधस्तोत्रग्रन्थपर्यन्तं विशेषावस्थायां प्रतिफलितं भवति । मुख्यतः वराहावतारस्य प्रयोजनं हिरण्याक्षं निहत्य अधोगामिनीपृथिवीम् उद्धारणाय सम्पाद्यते इति सर्वेषु साहित्येषु दरीदृश्यते । प्राथमिकावस्थायां अयं वराहावतारः प्रथमतः प्रजापत्या ब्रह्मणा सह संश्लिष्टः आसीत् । किन्तु कालक्रमे भगवतः नारायणस्य आधिपत्यात् हेतोः तेन सह जडितः अभवत् । पौराणिकरूपं गृहीत्वा तस्य विविधानि रूपाणि यथा भू-वराहः, आदिवराहः, यज्ञवराहः, नृवराहः, प्रलयवराहश्चादि मूर्तीणां प्रभावः समाजे कालक्रमानुसारं प्रसारितं भवति ।
१.प्रस्तावना
भागतीयवाङ्मये समस्तग्रन्थेषु, श्रुतिषु, स्मृतिषु, पुराणेषु, लौकिकसंस्कृतसाहित्यादिषु च परब्रह्मणः भगवतः अवताराणां वर्णनं, तेषां कारणं रहस्यामोल्लेखश्च विस्तृतरूपेण समुपलभ्यते । सर्वादौ भगवतः विष्णोः अवतारः मुख्यतः प्राणीनां, प्राणीमनुष्ययोः माध्यमेन विवर्तितमासीत् । तस्मात् वराहावतारः प्रसिद्धोऽसीत् । मत्स्यावतारसदृशः वराहोऽपि प्रथमतः ब्रह्मणा सह सम्बन्धितोऽऽसीत् । परन्तु समयानुक्रमे भगवतः विष्णोः माहात्म्यानुसारं अयमवतारः पौराणिकसाहित्ये तथा तत्परवर्तिसाहित्ये विष्णुना सह संयुक्तोऽभवत् ।
२.वैदिकसाहित्ये
वैदिकसाहित्ये एमुषनामवराहस्य विभिन्नस्थानेषु विशेषरूपेण समुपलभ्यते । ऋग्वेदे प्रथममण्डले वराहशब्दः उल्लिख्य वर्ण्यते यथा सूर्यः स्वकिरणैः वराहं (मेघं) संहत्य विजयं प्राप्यते, तथा राष्ट्राध्यक्षः कुशलराजकार्यसम्पादनाय स्वपराक्रमेण शत्रुन् निहत्य विजयते । पुनश्च अष्टममण्डले इन्द्रेण इषितः पराक्रमी भगवान् विष्णुः शतं महिषान् क्षीरपाकमोदनं तथा एमुषं वराहमादि सर्वपदार्थान् इन्द्राय प्रददाति । दशममण्डलेऽपि इन्द्रस्य स्तुतिसमये वृषाकपेः हननाय वराहमिच्छन् श्वानः भक्षयति इति वर्ण्यते । उपर्युक्तः स्थानत्रयेषु वराहशब्द विविधेषु यथा वलाहकः सुकरश्चादिषु अर्थेषु व्यवह्रीयते । परन्तु एते शब्दाः परवर्तिसाहित्ये वर्णितः वराहावतारी भगवान्नारायणेन सह सम्बन्धः न परिलक्षते । अधोगामिनीपृथिवीं गभीरजलात् उद्धरणाय वराहावतारस्य प्रमुखः प्रासङ्गिकता अनेकस्थलेषु दरीदृश्यते यदपि अथर्ववेदे पृथिवीसुक्ते मूलरूपेण प्राप्यते । यत्र वर्ण्यते या पृथिवी शत्रूणां धारणे सक्ष्यमा, याऽपि पापयुक्तान् पुण्ययुक्तान् वा शवानां धारणशीला, कूलपर्वतानिव वृहद्पदार्थानां धारणे क्षमा, यां पृथिवीं भगवान् विष्णुः वराहवतारे प्राप्तुमिच्छति स्म, सा पृथिवी भगवता विष्णुना उद्धृताऽऽसीत् ।
तैत्तरीयसंहितायां-ब्राह्मणे-आरण्यके च वराहवतारस्य प्रसङ्गः इन्द्रप्रजापतिभ्यां सह वर्णितं दृश्यते । तैत्तरीयसंहितायां वर्ण्यते यत्-पुरा समग्रमेतज्जगत् जलेन परिप्लुतमासीत्, तदा भगवान् ब्रह्मन् स्वेच्छया वायुरूपेण गगने विचरणं कृतवान् । सः पृथिवीं जले निमग्ना इति दृष्ट्वा वराहवतारे अवतीर्य तं उद्धृतवान् । अनन्तरं विश्वकर्मारूपेण अवतीर्य पृथिवीं विस्तारितवान् ।
तैत्तिरीयब्राह्मणे प्रजापतिः स्वयं वराहावतारं गृहीत्वा जलमग्नां भूदेवीम् उद्धृतवान् । विस्तृतविवरणं विविच्य अत्र कथ्यते यत्-सृष्ट्यारम्भे इदं जगत् जले आच्छादितमासीत् । जले तपस्यारतः ब्रह्मा सृष्टिसंरचनाय अचिन्तयत् । तस्मिन् समये जलावस्थितं कमलपत्रं दृष्ट्वा अशोचयत् यत् अस्मात् अधः नूनं किञ्चित् सत्वमस्ति, यत्र पद्मपत्रं स्थितम् । तदनन्तरं सः वराहावततारं धृत्वा जले प्रविश्य पृथिवीं प्राप्तवान् । तस्मात् एकं क्षुद्रं छित्वा उपरिभागम् आनीय तां भूमिं प्रसारितवान् । एतस्मात् कारणात् तस्या नाम पृथिवी इत स्वीक्रियते । तैत्तिरीयारण्यके प्रोच्यते यत् एकः कृष्णवर्णधारीवराहः स्वशतहस्तैः कामधेनुसमानं पृथिवीम् उर्ध्वं प्रेषितवान् । परन्तु अत्र न स्पष्टं भवति यत् अयमवतारः केन सह जडितः आसीत् । शतपथब्राह्मणे वराहस्य प्रसङ्गः प्राप्यते । प्राक्काले पृथिवी बृहत् पात्रसदृशमस्ति । एमुषेति श्रेष्ठवराहः तां मग्नां भूमिमुद्धरति । इयं पृथिवी ईश्वरप्रजापतिना निर्मिता आसीत् ।
एमुषनाम्ना वराहः काठक-तैत्तरीयसंहितयोः प्राप्यते । तैत्तिरीयसंहितानुसारं स्वयं यज्ञः विष्णुरूपेण अवतीर्यः देवानां मध्ये लुप्तो आसीत् । पश्चात् सः पृथिव्यां प्रविश्य अनन्तरं तत्र देवगोचरीभूतं भवति । परन्तु इन्द्रः परितः भ्रमित्वा न तं प्रप्तवान् । तदनन्तरं “कोऽपि अस्मानुपरि परिक्रमणं कृतवान्” इति विष्णुना पृष्ठः प्रत्युत्तरेण इन्द्रेण कथितः अहं दुर्गस्य विनाशकः । इन्द्रेण अपि विष्णोः परिचयः पृष्टः । प्रत्युत्तरेण विष्णुरपि स्वयं दुर्गस्य प्राप्यर्थं स्वेच्छां प्रकटितवान् । अत्र वराहस्य प्रामाण्यं प्रदातुं प्रोच्यते यत् अयं वराहः देवतानां धनं अपहृत्य पर्वतानाम् अपपार्श्वे असुरान् निकषां रक्षितवान् । एतस्मै कारणाय तस्य हननाय विष्णुः इन्द्रं प्रार्थयामास । अनन्तरं इन्द्रेण क्षिप्त दर्भरूपीबाणप्रहारेण सः वराहः हतः । अयं विषयः कपिष्ठलकठसंहितायामपि विस्तृतरूपेण वर्ण्यते । यदा सृष्ट्यारम्भे केवलं जलमासीत् तदा प्रजापति ब्रह्मन् वराहावतारेण जलं प्राविशत् । तस्मात् स्वमुखसदृशं मृदमुदुहरत् । परवर्त्तिसमये तेन क्षिप्तः मृदुः पृथिवीरूपेण परिणतमस्ति । अस्मिन् प्रसङ्गे भगवतः विष्णोः, यज्ञस्य, वराहस्य च संयोगो भवति । एतद्वृतान्तमाधारिकृत्य यज्ञवराहस्य मूलरूपः प्रतीयते इति स्वीक्रियते ।
३. रामायणे
आदिकाव्ये रामायणे यदा भगवता ब्रह्मणा श्रीरामस्य स्तवनसमये तस्य भगवत्सत्तायां गुणविषये स्तुयते तत्र वर्ण्यते यत् भगवान् विष्णुः चक्रायुधारी नारायणदेवः, एकश्रृङ्गी वराहः तथा देवानां भूतभव्यशत्रून् विजयधारी रूपेण परिगण्यते ।
४. महाभारते
महाभारते वनपर्वणि वराहावतारस्य कथानकं प्राप्यते । अत्र वर्ण्यते यत्-यदा प्राणीनां बुद्धिभारेण पृथिवी शतयोजनं निम्नगामिनी भवति, तदा भारलघुकरणाय सा भगवन्तं नारायणं प्रार्थितवती । भगवान् विष्णुः एकश्रृङ्गीवराहरूपेण अवतीर्य अधोगामिनीं पृथिवीं पुनश्च उर्ध्वम् आनीतवान् । तस्य स्वरूपस्य व्याख्यानं कृत्वा वर्ण्यते यत् सः रक्तनेत्रेण युक्तः भयोत्पन्नेन च धूमं प्रकटयित्वा पृथिवीं धृत्वा उर्ध्वगामी अभवत् ।
एतदतिरिक्तं महाभारतस्य अन्यस्थलेषु वराहावतारस्योल्लेखः प्राप्यते । शान्तिपर्वणि पितृपिण्डेन युक्तः कथानकेन कथ्यते पुरा भूमिमुपरि कुशं विस्तीर्य पितृभ्यः त्रीणि पिण्डानि अददात् । अस्य नामकरणविषये स्वयं नारायणः कथयति यत् समुद्रालंकृता सा पृथिवी जले निमग्नाऽऽसीत् । तां भगवान् विष्णुः वराहावतारेण उर्ध्वम् उत्थापितवान् । जलकर्दमयुक्तः तथा पृथिवीं स्वस्थाने स्थापयित्वा स्वदंष्ट्रेण त्रीणि पिण्डानि उत्थाप्य कुशानमुपरि स्थापितवान् च ।
अस्मिन् पर्वणि अपि एकश्रृङ्गीवराहस्य विषये भगवान् नारायणः वक्ति यथा एकश्रृङ्गी नन्दिवर्धननाम्ना वराहरूपं धारयित्वा इमां पृथिवीम् उद्धृतवान् । श्वेतशरीरयुक्तेन तस्य शरीरे त्रिसंख्यकाः ककुदाः आसन् । अतः सः त्रीककुदः इति नाम्ना विख्यातः आसीत् । परन्तु अत्र हिरण्याक्षबद्धस्य प्रसङ्गः नोपलभ्यते । अस्मिन् पर्वणि नारायणोपाख्याने वराहावतारवर्णनप्रसङ्गे जले निमग्नां पृथिवीं स्वयं भगवान् विष्णुः दैत्यराजहिरण्याक्षं निहत्य स्वस्थानं आनीतवान् ।
५. पौराणिकसाहित्ये
विष्णुपुराणस्य प्राक्कथानुसारं वराहावतारः प्रजापतेः अवतारः इति स्वीक्रियते । अत्र वराहावतारस्य विश्वरूपप्रसङ्गे वर्ण्यते यत् “भो यूपरूपी भगवान् त्वमेव यज्ञपुरुषः । तव चरणयोः चतर्वेदाः, दन्तेषु यज्ञः, मुखे चित्तयः हुताशनादि तव जिह्वे तथा तव शरीरस्य रुहाणि कुशसदृशः सन्ति ।” रात्रिदिवसौ च तस्य नेत्रे, परब्रह्मन् तस्य सिरः, सर्वाणि सुक्तानि तस्य सटकलापो तथा सर्वे हवयः तस्य प्राणा इति सन्ति । अतः एतस्मात् प्रतीयते यत् वराहावतारः मूलतः पृथिवीयज्ञाभ्यां सह प्रारम्भिकपुराणेषु जडिः आसीत् ।
पुराणेषु श्रेष्ठे भागवतपुराणे भगवतः विष्णोः वराहावतारः विविधेषु स्थानेषु विविधैः प्रसङ्गैः वर्ण्यते । भागवते प्रथमस्कन्धे प्रोच्यते यत्-
द्वितीयं तु भवायास्य रसातलगतां महीम् ।
उद्धरिष्यन्नुपादत्त यज्ञेशः सौकरं वपुः ।।
अर्थात् संसारस्य कल्याणाय सकलयज्ञस्य स्वामी भगवान् विष्णुः अधोगामिनीं पृथिवीम् उद्धारकर्त्तुं वराहरूपेण अवतरितवान् । पुनश्च द्वितीयस्कन्धे वर्ण्यते-
यत्रोद्यतः क्षितितलोद्धरणाय विभ्रत्
क्रौडीं तनुं सकलयज्ञमयीमनन्तः ।
अन्तर्महार्णव उपागतमादिदैत्यं
तं दंष्ट्रयाद्रिमिव वज्रधरो ददार ।।
प्रलयजले निमग्नां पृथिवीम् उद्धृतं भगवान् विष्णुः सकलयज्ञमयवराहशरीरं धृतवान् । यदा जले युद्धाय आदिदैत्यः हिरण्याक्षः विष्णुं प्रति अग्रसरोऽभूत् ,तदा इन्द्रः यथा वज्रेण पर्वतानां पक्षः छेदितवान् तथा भगवान् वराहः स्वदन्तैः तं हतवान् ।
परन्तु वराहावतारस्य विस्तृतविवरणं भागवते तृतीयस्कन्धे प्राप्यते यत्र यदा प्रजापति ब्रह्मा रसातले निमग्ना पृथिवीम् उद्धारकर्त्तुं चिन्तितवान्, तदा अङ्गुष्ठमात्रस्वरूपः वराहशिशुः प्रजापतेः नासिकारन्ध्रात् प्रकटितवान् । सः बृहच्छरीरः धारणकृत्वा हिरण्याक्षम् हतवान् । पश्चात् स्वतीक्ष्णदन्तैः पृथिवीं धृत्वा समुद्रजलात् उर्ध्वमागतवान् ।
अपि च भागवतस्य एकादशस्कन्धे उल्लिख्यितमस्ति-
गुप्तोऽप्यये मनुरिलौषधयश्च मात्स्ये
क्रौडे हतो दितिज उद्धरताम्भसः क्ष्माम् ।
कौर्मे धृतोऽद्रिरमृतोन्मथने स्वपृष्ठे
ग्राहात् प्रपन्नमिभराजममुञ्चदार्त्तम् ।।
अत्रापि भगवान् वराहः हिरण्याक्षं हत्वा अधोनिमग्नां पृथिवीं संरक्षितवान् ।
मत्स्यपुराणे अर्जुनस्य वराहावतारविषये जिज्ञासादूरीकरणाय शौनकेन वर्ण्यते यत्- यदा पृथिवी रसातलम् अग्रसरमभवत्, तदा भगवान् विष्णुः वराहशरीरेण अवतीर्य तां स्वदंष्ट्रेण उर्ध्वम् आनीतवान् । अग्निपुराणे भगवतः विष्णोः वराहावतारेण हिरण्याक्षवधस्य विषयं प्राप्यते । हरिवंशपुराणेऽपि वराहावतारप्रसङ्गे वर्ण्यते यत् यदा पृथिवी रसातले निमग्नाऽऽसीत् तदा भगवान् विष्णुः यज्ञवराहरूपेण तां पुनश्च स्वस्थाने स्थापितवान् । अयं विषयोऽपि गरुडपुराणे परिलक्षते । कूर्मपुराणे भगवान् विष्णुः ब्रह्मनाम्नावराहरूपेण रसातले निमग्नां पृथिवीम् उद्धृतवान् । पुनश्च अन्यत्र हिरण्याक्षं निहत्य स्वदंष्ट्रेण पृथिवीमुद्धृत्य तथा देवद्विजादीनां स्वस्थाने संस्थाप्य भगवान् विष्णुः मूलरूपं धारणं कृतवान् । एतद् वर्णनमपि श्रीविष्णुधर्मोत्तरपुराणे विस्तृतरूपेण दृश्यते । ब्रह्मपुराणे वर्ण्यते यत् यदा सिन्धुसेननाम्ना दैत्यराजः देवाः पराभूय यज्ञमादाय रसातलं गतवान्, तदा यज्ञनष्टेन किं भविष्यतीति चिन्तयित्वा देवाः भगवान्विष्णुं प्रार्थयामासः । तेषां प्रार्थनां गृहीत्वा भगवान् विष्णुः शङ्खचक्रगदादिन् पाणिषु गृहीत्वा वराहावतारेण अवतीर्य रसातलं गत्वा सर्वान् दानवान् निहत्य पुनीतयज्ञम् उद्धृतवान् । तस्मात् कारणात् यज्ञाङ्गमिति कथ्यते । अन्यत्र तं यज्ञवराहरूपेण स्वीकृत्य वर्ण्यते तस्य शरीरः वेदकार्ये प्रयुक्तः विविधैः वस्तुभिः सह तुल्यते । वराहपुराणे, श्रीनरसिंहपुराणे, वायुपुराणे, पद्मपुराणे च पृथिव्युद्धरणाय भगवान् विष्णुः वराहावतारेण हिरण्याक्षं निहतवानिति वर्णनं प्राप्यते ।
६. लौकिकसंस्कृतसाहित्ये
शंकराचार्यकृतः दशावतारस्तोत्रे वराहावतारस्य प्रसङ्गे वर्णितं यत्-
उद्रग्रे रदाग्रे सगोत्रापि गोत्रा स्थिता तस्थुषः केतकाग्रे षडङ्घ्रेः ।
तनोति श्रियं सश्रियं नस्तनोतु प्रभुः श्रीवराहावतारो मुरारिः ।।
क्षेमेन्द्रकृते दशावतारचरिते वर्ण्यते यत्-
आशाकाशप्रसृतवपुषा व्याप्तसप्ताब्धिलोकः
स्तोकारम्भक्षुभितभुवनभ्रंशशङ्कानिलीनः ।
स्वस्थां धृत्वा स्थिरनिजपदे क्ष्मां हिरण्याक्षमृगं
क्रोडीकृत्य प्रसभमवधीत्क्रीडया क्रोडराजः ।।
अस्याशयः दिग्भ्यः आकाशं पर्यन्तं बृहच्छरीरेण सप्तलोकान् परिव्याप्तः तथा भुवननष्टेन शोकसन्तप्तः वराहराजविष्णुः दैत्यराजहिरण्याक्षं स्वदंष्ट्रे हत्वा रसातलेनिमग्नां पृथिवीं स्वस्थाने स्थापितवान् । जयदेवकृते गीतगोविन्दे भगवतः वराहावतारस्य एवं वर्णनं दृश्यते । यथा –
वसति दशनशिखरे धरणी तव लग्ना
शशिनि कलङ्कलेव निमग्ना ।।
केशव धृतशूकररूप जय जगदीश हरे ।।
अत्र यदा भगवान् विष्णुः वराहावतारेण पृथिवीधारणं कृतवान् तदा चन्द्रेण संलग्नं कलङ्कसदृशं इति प्रतीयते । आचार्यलक्ष्मणदेशिकेन्द्रेण विरचितः शारदातिलकतन्त्रे वराहावतारं प्रणम्य स्तुयते यत्-
समुद्रकाञ्ची सरिदुत्तरीया वसुन्धरा मेरुकिरीटभारा ।
दंष्ट्राग्रतो येन समुद्रधृता भूस्तमादिकोलं शरणं प्रपद्ये ।।
अर्थात् यस्य काञ्ची समुद्रमस्ति तथा उत्तरीय सरिदस्ति, यः स्वदंष्ट्रे वसुन्धरां स्थापितवान्, तम् आदिवराहावतारं प्रणमाम्यहम् ।
विष्णुसहस्रनामस्तोत्रे शांकरभाष्यानुसारं पृथिवीं जलात् उद्धर्त्तुं भगवतः वराहस्यनाम वृषाकपिः इति प्रतीयते । हिरण्याक्षं संहाराय वराहरूपधारणाय भगवान्वराहस्य नाम कुन्दरमिति वर्ण्यते । एतेन प्रकारेण यज्ञेन सह सम्बन्धात् पुनश्चः तस्य नाम यज्ञांगः इति स्वीक्रियते । परन्तु वृषाकपीत्यस्य नाम्नः प्रयोगः गोपथब्राह्मणे सूर्येण सह संश्लिष्टः आसीत् ।
रूपगोस्वामीकृतलघुभागवतामृते वराहावतारः विविधैः रूपैः वर्ण्यते । ब्राह्मकल्पे तस्य युगलस्वरूपं भवति । प्रथमाविर्भावे स्वयम्भूमन्वन्तरे पृथिवी-उद्धारणाय प्रजापतिब्रह्माणः नासिकारन्ध्रात् प्रकटितवान् तथा द्वितीयार्विर्भावे चाक्षुषमन्वन्तरे पृथिवी-उद्धारणाय हिरण्याक्षं हतवान् ।
मेल्पत्तुरः श्रीमन्नारायणभट्टतिरिना विरचितः श्रीमन्नारयणीयकाव्ये वराहावतारविषये एवं वर्ण्यते-
दृष्ट्वाऽथ दैत्यहतकेन रसातलान्ते
सवेशितां झटिति कूटकिटिर्विभो त्वम् ।
आपातुकानविगणय्य सुरारिखेटान्
दंष्ट्राङ्कुरेण वसुधामदधाः सलीलम् ।।
अर्थात् वराहावतारेण भगवान् विष्णुः रसातलं गत्वा दैत्यराजहिरण्याक्षं निहत्य तन्मध्ये निमग्नां पृथिवीं क्रीडनकं सदृशं स्वदंष्ट्रेण उर्ध्वम् उद्धृवान् । एषः विषयोऽपि स्तोत्रार्णवसाहित्ये प्रतिफलति । ज्योतिषशास्त्रेऽपि भगवतः विष्णोः विविधान् अवतारान् प्रामाण्यं प्राप्यते । बृहत्पराशरहोरशास्त्रे विविधेभ्यः ग्रहेभ्यः भगवान्विष्णोः बहवः अवताराः उत्पद्यन्ते । तत्र वराहावतारं पूर्णावताररूपेण गृहीत्वा राहुग्रहात् अवतरतीति वर्ण्यते ।
महाकविकालिदासकृते रघुवंशमहाकाव्ये भगवतः विष्णोः वराहावतारविषये वर्ण्यते यत् सृष्ट्यारम्भे यदा भगवान् वराहः पृथिवीमुद्धरितवान् तदा इयं पृथिवी प्रलयजलेन किञ्चित् क्षणमपि वक्त्राभरणं बभूव । श्रीहर्षविरचिते नैषधीयचरितकाव्ये यदा राजानलेन भगवतः विष्णोः स्तुतिः क्रियते तदा सोऽपि तस्य हिरण्याक्षं निहत्य पृथिव्युद्धृतं वराहावतारं स्मरितवान् । महाकविमाघप्रणीते शिशुपालवधकाव्ये नारदेन भगवान् विष्णुः अधोगामिनीं क्ष्माम् वराहावतारेण उद्धृत्य शेषनागशिरसि स्थापितवानिति स्तुयते । वराहमिहिरस्य बृहत्संहितायामपि वराहावतारस्य प्रसङ्गः प्राप्यते ।
७.उपसंहारम्
उपर्युक्तपर्यालोचनेन स्वीक्रियते यत् आदिकाले वराहावतारः प्रथमतः प्रजापतिब्रह्मणा सह संश्लिष्टः आसीत् । परन्तु परवर्त्तिसमये क्रमिकविकासानुसारं पौराणिकसाहित्ये तथा तत्परवर्त्तिलौकिकसाहित्ये वराहावतारः भगवता विष्णुना सह जडितः आसीत् । अतः परवर्त्तिकाले विष्ण्ववतारीवराहस्य सर्वाधिकं जनग्राहित्वं प्रमाणितम् ।
- ऋग्वेदः, १.११.६१.७
- तत्रैवम्, ८.७७.१०
- तत्रैवम्, १०.८६.४
- अथर्ववेदः, १२.१.४८
- तैत्तिरीयसंहिता, ७.१.५.१
- तैत्तिरीयब्राह्मणम्, १.१.३.५
- तैत्तिरीयारण्यकम्,१०.१.३१
- शतपथब्राह्मणम्, १४.१.२.११
- तैत्तिरीयसंहिता, ६.२.४.२
- कपिष्ठलकठसंहिता, ६.७
- रामायणम्, ६.११७.१३
- महाभारतम्, ३.१४२.४०
- तत्रैवम्, ३.१४२.४५
- तत्रैवम्, ३.१४२.४६
- तत्रैवम्, १२.३४५.१२,१३,१४
- तत्रैवम्, १२.३४२.९२
- तत्रैवम्, १२.३४२.९३
- तत्रैवम्, १२.३३९.७६-७८
- विष्णुपुराणम्, १.४.७-८
- विष्णुपुराणम्, १.४.३२-३३
- श्रीमद्भागवतमहापुराणम्, १.३.७
- श्रीमद्भागवतमहापुराणम्, २.७.१
- श्रीमद्भागवतमहापुराणम्, ३.१३
- श्रीमद्भागवतमहापुराणम्, ११.४.१८
- मत्स्यपुराणम्, २४८.६३
- अग्निपुराणम्,४.१
- हरिवंशपुराणम्, भविष्यपर्व, १३.२९
- गरुडपुराणम् १.१५
- कूर्मपुराणम्, १.६.८-९
- तत्रैवम्, १.१५.७७-७८
- श्रीविष्णुधर्मोत्तरपुराणम्, पूर्वार्द्धम्, ३.२, १२६.६
- ब्रह्मपुराणम्, ७९.७,१/२, ७९.८, १/२, ७९.११-१२, ७९.२०
- तत्रैवम्, २१३. ३३-३४
- वराहपुराणम्, १.२
- श्रीनरसिंहपुराणम्, ३९.१५-१६
- वायुपुराणम्, ९७.१६
- पद्मपुराणम्, सृष्टिखण्डम्, ७७.८८-८९
- दशावतारस्तोत्रम्, २
- दशावातारचरितम्, ३.२८
- गीतगोविन्दम्, १.७
- शारदातिलकन्त्रम्, १५.१५७
- श्रीविष्णुसहस्रनामम्, २४
- तत्रैवम्, १००
- तत्रैवम्, ११७
- गोपथब्राह्मणम्, २.६.१२
- लघुभागवतामृतम्, पृ. ४६
- श्रीमन्नारायणीयम्, १२.९
- स्तोत्रार्णवः, श्रीविष्णुस्तोत्रम्, २.३
- बृहत्पराशरहोरशास्त्रम्, २.२
- रघुवंशम्, १३.८, ८.७७
- नैषधीयचरितम्, २१.५८
- शिशुपालवधम्, १.३४
- बृहत्संहिता, ४३.५४
सन्दर्भग्रन्थसूची
- श्रीमन्नारायणीयम्, EDITED BY SASTRI T. GANAPTI, PUBLISHED UNDER THE AUTHORITY OF THE GOVERNMENT OF HIS HIGHNESS THE MAHARAJA OF TRAVANCORE, TRIANDRUM, 1912.
- तैत्तिरीयब्राह्मणम्, EDITED BY SASTRI A. MAHADEV, THE GOVERNMENT BRANCH PRESS, MYSORE, 1908.
- महाभारतम्, संपादक पण्डित शास्त्रि रामचन्द्र किंजवडेकर, चित्रशाला प्रेस्,१०२६ सदाशिव पीठ, पुणे सहर, १९३२.
- नैषधीयचरितम्, अनुवादक शुक्ल चण्डिका प्रसाद, देहरादून् साहित्य सदन,१९५१.
- पद्मपुराणम्, मोर मनसुखराय, ५,क्लाइव रो, कलकत्ता-१, १९५७.
- लघुभागवतामृतम्, पं. मिश्र बलदेवप्रसाद,खेमराज श्रीकृष्णदासन, बंबई,सं.१९५९.
- स्तोत्रार्णवः, EDITED BY CHANDRASEKHARAN T., PUBLISHED UNDER THE ORDERS OF THE GOVERNMENT OF MADRAS, 1961.
- श्रीविष्णुसहस्रनामस्तोत्रम्, EDITED BY SASTRY VIDWAN R. RAMA, ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, UNIVRSITY OF MYSORE, MYSORE, 1961.
- गरुडपुराणम्, Dr. Bhatttacharya Ramshankar, Chowkhamba Sanskrit Series Office, Varanasi-1,1964.
- शिशुपालवधम्, पण्डित श्री शास्त्री हरगोविन्द, चौखम्बा विद्याभवन,वाराणसी, १९६६.
- कपिष्ठलकठसंहिता, VIRA RAGHU, MEHARCHAND LACHHMANDAS, 2736, Kucha Chelan, Daryaganj, Delhi-6, 1968.
- हरिवंशपुराणम्, पं. शर्मा श्रीराम आचार्य, संस्कृति-संस्थान,ख्वाजाकुतुब(वेदनगर) बरेली, उ.प्र, प्रथम संस्करण, १९६८.
- कूर्मपुराणम्, अनुवादक श्री चौधरी सिंह श्रीनारायण, सर्वभारतीय काशिराजन्यास,दुर्ग रामनगर,वाराणसी, १९७२.
- शारदातिलकन्त्रम्, डॉ गौतम चमनलाल, संस्कृति-संस्थान,ख्वाजाकुतुब(वेदनगर) बरेली, उ.प्र, प्रथम संस्करण,१९७३.
- ब्रह्मपुराणम्, अनुवादक झा तारणीश, हिन्दि साहित्य सम्मेलन,प्रयाग,१२,सम्मेलन मार्ग, इलाहाबाद-३, १९७६.
- ऋग्वेद का सुबोध-भाष्य, श्रीपाद सातवलेकर दामोदर,स्वाध्याय-मण्डल भारत मुद्रणालय,,किल्ला- पारडी, जि.-वलसाड, गुजरात, सन् १९७८.
- रामायणम्, संपादक सरस्वती परमहंस जगदीश्वरीनन्द, गोविन्दराम हासानन्द, नई सडक,दिल्ली-६, १९८१.
- दशावतारचरितम्, Edited by MM Pt. Durgaprasad and Pandurang Parab Kasinath, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., Reprint 1983.
- वराहपुराणम्, अनुवादक श्री चौधरी सिंह श्रीनारायण, सर्वभारतीय काशिराजन्यास,दुर्ग रामनगर,वाराणसी, १९८३.
- श्रीनरसिंहपुराणम्, संपादक सिंह नागशरण, नाग पब्लिशर्स, 11 ए/य़ू ए., जवाहर नगर, दिल्ली-७,1987.
- शतपथब्राह्मणम्, श्रीमत्त्रयीभाष्यकार-सायणाचार्यविरचित-वेदार्थ-प्रकाशाख्यभाष्यसमेतम्, सर्वविद्यानिधाकवीन्द्राचार्यसरस्वती श्रीहरिस्वामिभाष्यसमेतं च । बहुभिर्विद्वद्भिः परिशोधितं च । नाग प्रकाशक, ११ ए/यू ए., जवाहर नगर, दिल्ली-७, १९९०.
- विष्णुपुराणम्, गीताप्रस, गोरखपुर, सं १९९०.
- श्रीमद्भागवतमहापुराणम्, EDITED BY PANDURANGI K.T., DVAITA VEDANTA STUDIES AND RESEARCH FOUNDATION,NO. 33/163,10TH MAIN ROAD, JAYANAGAR I BLOCK, BANGALORE-11, 1997.
- अथर्ववेद संहिता, Edited by SHASTRI SHRI KANTH, MADHWA PUSTAKALAYA, 103-A, Kamala Nagar, Delhi-7, प्रथमावृत्ति २०००.
- गीतगोविन्दम्, संपादक डॉ. शर्मा वि.श्रीनिवास, संस्कृतपरिषत्,उस्मानियाविश्वविद्यालयः, हैदरावाद्,द्वितीयावृति २००३.
- तैत्तिरीयसंहिता, Kashyap R. L., Sri Aurobindo, Kapāli Sāstry Institute of Vedic Culture, Bangalore, 2004.
- मत्स्यपुराणम्, शुक्ला डॉ श्रद्धा, नाग पब्लिशर्स, ११ ए/य़ू ए., जवाहर नगर, दिल्ली-७, प्रथम संस्करण, २००४.
- बृहत्संहिता, व्याख्याकार शर्मोपाह्व झा पं. अच्युतानन्द, चौखम्बा विद्याभवन,वाराणसी, प्रथम संस्करण २००५.
- वायुपुराणम्, अनुवादक त्रिपाठी रामप्रताप,हिन्दि साहित्य सम्मेलन,प्रयाग,१२,सम्मेलन मार्ग, इलाहाबाद-३,२००५.
- गोपथ-ब्राह्मण-भाष्यम्, संपादिक आचार्य डॉ प्रज्ञादेवी एवं व्याकरणाचार्य मेधादेवी, चौखम्बा संस्कृत प्रतिष्ठान, दिल्ली, २००८.
- AGNIMAHᾹPURᾹṆAM, Edited by Joshi K.L., PARIMAL PUBLICATION, DELHI, 2010.
- तैत्तिरीयारण्यकम्, व्याख्याकारः सम्पादकश्च डॉ जमुनापाठकः, चौखम्बा संस्कृत सीरीज आफिस,वाराणसी, २०१४.
- श्रीविष्णुधर्मोत्तरपुराणम्, संपादक आचार्य द्विवेदी शिवप्रसाद, चौखम्बा सुरभारती प्रकाशन,वाराणसी, 2016.
- बृहत्पराशरहोरशास्त्रम्, व्याख्याकार शर्मा पं पद्मनाभ, चौखम्बा सुरभारती प्रकाशन,वाराणसी, 2019.
- रघुवंशम्, डॉ श्री त्रिपाठी कृष्णमणी, चौखम्बा सुरभारती प्रकाशन,वाराणसी,सं.२०३२
- दशावतारस्तोत्रम्, https://sanskritdocuments.org/doc_vishhnu/dashAvatArastotram3.pdf