कृषिविषये ज्यौतिषस्य योगदानम्
शशाङ्क हेगडे
शोधच्छात्रः
ज्यौतिषविभागः
कर्नटकसंस्कृतविश्वविद्यालयः
बेङ्गलूरु
पुरुषेण पुरुषार्थान् साधितुं शरीरं प्रामुख्यं भजते “शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम्” इति वचनात्। शरीरस्य पोषणे अत्यावश्यकं भवति अन्नम् । वेदवाक्यं स्मर्यते “अन्नात् पुरुषः” इति । न मात्रं मनुष्यस्य । उक्तं – “देवासुरमनुष्याश्च सर्वे चान्नोपजीविनः” देवासुरमनुष्याश्च अन्नेनैव उपजीविनः भवन्ति । अतः सर्वप्रयत्नेन कृषिः कार्या । “वृष्टिमूला कृषिः सर्वा” इति कृषिपराशरग्रन्थोक्तदिशा ज्ञायते वृष्टिज्ञानं सर्वप्राथम्येन अवलोकनीयमिति । वृष्टिः वर्षति वा न वा कथम् अवगन्तव्यम् इति अनुदिशति ज्योतिश्शास्त्रम् । आदौ संवत्सरस्य राजानं मन्त्रिणं मेघाधिपञ्च परिवीक्ष्य वृष्टिं चिन्तयेदिति ।
गुरौ च शोभना वृष्टिः भार्गवे वृष्टिरुत्तमा ।
पृथिवी धूलिसम्पूर्णा वृष्टिहीना शनौ भवेत् ॥
वयं सर्वे जानीमः यत् नवग्रहाणां प्रभावो वर्तते सर्वेषां जन्तूनां तथा भूमेश्चोपरि । यथा अमापूर्णिमायां समुद्रतरङ्गानां ऊर्ध्वप्लवनं पश्यामः इदं चन्द्रस्य प्रभावेण भवतीति तु मन्यन्ते आधुनिकाः अपि । एवमेव संवत्सरस्याधिपः गुरुश्चेत् शोभना वृष्टिः तथा शुक्रेऽपि । यदि शनैश्चरश्चेत् पृथिवी धूलिसम्पूर्णा वृष्टिहीना च भवति । सर्वेषां ग्रहाणां अधिपत्वेन वृष्टिव्यत्ययो भवति । सम्प्रति कुजो राजायते । अस्य फलं वर्तते एवं –
शस्यहानिर्भवेत्तत्र नित्यं रोगश्च मानवे ।
यस्मिन्नब्दे कुजो राजा शस्यशून्या च मेदिनी ॥
विशेषेण यस्मिन् संवत्सरे कुजः अधिपः भवति मनुष्यः रोगेण युक्तो भवति । अयमिदानीमप्यनुभवयोग्योऽस्ति ।
ग्रहाणां सञ्चारेण वृष्टिज्ञानम्
ग्रहणामुदये चास्ते तथा वक्रातिचारयोः ।
प्रायो वर्षन्ति हि घना नृपाणामुद्यमेषु च ॥
ग्रहाणां उदयास्तवक्रातिचारगतिहेतुना वर्षं वैविध्यं प्राप्नोति । गतशार्वरीसंवत्सरे तथा अस्मिन् प्लवसंवत्सरेऽपि गुरुशुक्रयोः अस्तोदयवक्रगतिवशात् कथं मेघाः ववृषुः इति जनाः अजानन् इतोऽपि वर्षिष्यति इत्यपि ज्ञास्यन्ति च । अत एव ज्योतिषस्य प्रत्यक्षत्वम् अनुभवयोग्यम् इत्यपि । ग्रहाणां नक्षत्राणां च सम्बन्धेन वृष्टिविषयः –
आदित्यशुक्रावेकर्क्ष एकांशे बुधसंयुतौ ।
यदि भूर्वर्षपूर्णास्याज्जलर्क्षांशे न संशयः ॥
इति प्रश्नमार्गे वर्षलक्षणे उक्तम् । रविशुक्रौ एकस्मिन्नेव राशौ राश्यंशके च बुधेन युक्तौ चेत् अधिका वृष्टिः । सः अंशकः जलराशिश्चेत् असंशयेन वर्षतीति । शुक्रबुधावपि एकस्मिन्नेव राशौ तुल्यनवांशके भवतः शुक्रस्य अधस्तात् कुजश्चेत् वर्षसमागमो भवति । रवेः सङ्क्रमणवशात् वृष्टिः कथिता –
प्रतिपद्विषुवति यदि भूर्वर्षविहीना पुनर्द्वितीया चेत् ।
यदि च तृतीया वर्षं निजसमये भवति धान्यमल्पं च ॥
मेषसङ्क्रान्तिः प्रतिपदि चेत् न वर्षति द्वितीयातृतीयायां योग्यसमये न भवतीति । करणानुरोधेन वदति –
बवकरणे सति विषुवे बहुवर्षं धान्यसंपदोऽनर्थाः ।
व्याघ्रे समुचितवर्षं पशुनाशः किञ्च न च दुर्भिक्षम् ॥
मेषसङ्क्रमणकालः बवकरणे बहुवर्षं धान्यसमृद्धिश्च । व्याघ्रकरणे सम्यग्वर्षणं पशुनाशश्च इत्यादयः । सङ्क्रान्तेः ग्रहस्थित्या वर्षज्ञानम् –
भानोर्यद्यजसङ्क्रमः स्व उदये सर्वत्र संवत्सरे
वृष्टिस्यादुचिता विलम्बनमपि प्रारम्भणे स्यान्मनाक् ।
इन्दोश्चेद्बहुवर्षसस्यविभवा भौमस्य चेत्स्वल्पकम्
वर्षं उच्चनचादिमे तु समयेनान्त्ये तथा नेहसि ॥
अजसङ्क्रमे लग्ने रविश्चेत् उचिता वृष्टिः । प्रारम्भे विलम्बः अपि भवेत् । चन्द्रश्चेत् वृष्टिरुत्तमा सस्यसमृद्धिश्च । कुजश्चेत् आद्यन्ते न वर्षति मध्ये अल्पीयसी वृष्टिरिति प्रश्नमार्गे विषयाः कथिताः । अग्रे कृषिपराशरे एवं निरूपितः ।
चित्रामध्यगते जीवे भिन्नभाण्डमिव स्रवेत् ।
ततः स्वातिं समासाद्य महामेघान् विमुञ्चति ॥
बृहस्पतिः यदा चित्रानक्षत्रे भवति तदा अधिका वृष्टिरिति । ततः स्वातिं आसाद्य यथायोग्यवृष्टिं वर्षयति ।
पुष्येणोपचितान् मेघान् स्वातिरेका व्यपोहति ।
श्रवणे जनितं वर्षं रेवत्येका विमुञ्चति ॥
पुष्यनक्षत्रजनितां अधिकां वृष्टिं स्वातिः मुञ्चति । श्रवणेन जनितं वर्षं रेवती मोचयति इति ।
अनावृष्टिलक्षणे हेतुः –
ध्रुवे च वैष्णवे हस्ते मूले शक्रे चरन् कुजः ।
सद्यः करोत्यनावृष्टिं कृत्तिकासु मघासु च ॥
कुजः उत्तराफल्गुनी उत्तराषाढा उत्तराभाद्रा रोहिणी श्रवण हस्त मूल ज्येष्ठा कृत्तिका एवं मघा नक्षत्रे भवति तदा अनावृष्टिः भवति । अन्यः श्लोकोऽपि ।
कुजपृष्ठगते भानुः समुद्रमपि शोषयेत् ।
स एव विपरीतस्तु पर्वतानपि प्लावयेत् ॥
कुजस्य पृष्ठभागे यदि रविः तदानीं समुद्रोऽपि शुष्यात् । यदि विपरीतः रवेः पृष्ठभागे कुजश्चेत् पर्वतप्लाविनी वृष्टिः वर्षेत् इति । चित्रानक्षत्रगतः शुक्रः सद्योवृष्टिनाशं करोति । सिंहराशौ यदा कुजः तदा पृथ्वी अङ्गारमयी वृष्टिहीना भवति एवमेव सूर्येण युक्तश्चेत् वृष्टिनाशो भवति इति श्लोकोक्तिः यथा –
सद्यो निकृन्तयेद्वृष्टिं चित्रामध्यगतो भृगुः ।
अङ्गारको यदा सिंहे तदाङ्गारमयी मही ॥
स एव रविणा युक्तः समुद्रमपि शोषयेत् ॥ इति ।
इत्थं वृष्टिज्ञानम् ।
हलप्रसारणम्
वृष्ट्यनुरोधेन भूमौ हलप्रसारणं कार्यम् । हलप्रसारणार्थं अनेकाः मुहूर्ताः शुभकृत्यकालविशेषाः उक्ताः ।
हलप्रसारणं कार्यं कृषकैः शस्यवृद्धये ।
शुक्रेन्दुजीववारेषु शशिजस्य विशेषतः ॥
दशम्येकादशी चैव द्वितीया पञ्चमी तथा ।
त्रयोदशी तृतीया च सप्तमी च शुभावहा ॥
शुक्रसोमगुरुबुधवासरे हलप्रसारणं कार्यम् । दशमी एकादशी द्वितीया पञ्चमी त्रयोदशी तृतीया सप्तमी तिथयः शुभप्रदाः स्युः ।
हलप्रसारणे निषिद्धदिनं तत्फलं चाह –
हन्त्यष्टमी बलीवर्दान्नवमी सस्यघातिनी ।
चतुर्थी कीटजननी पतिं हन्ति चतुर्दशी ॥
अस्यार्थस्तु स्पष्टः एव । अग्रे शुभलग्नमपि आदिशति –
वृषे मीने च कन्यायां युग्मे धनुषि वृश्चिके ।
एतेषु शुभलग्नेषु कुर्याद्धलप्रसारणम् ॥
वृषभमीनकन्यामिथुनधनुवृश्चिकलग्नानि शुभानि इति । निषिद्धलग्नानि एवं वर्तन्ते –
मेषलग्ने पशुं हन्यात् कर्कटे जलजाद्भयम् ।
सिंहे सर्पभयं चैव कुम्भे चोरभयं तथा ॥
मेषे पशुनाशः कर्के जलीयजन्तुभ्यः भयम् । सिंहलग्ने सर्पभयं कुम्भलग्ने तु चोरभयमिति ।
ज्योतिषोक्तदिशा सुक्षितौ शुभदिने च हलप्रसारणं बीजस्थापनादिकं कृत्वा कृषिकर्मणि अत्यन्तप्रामुख्यं भजते बीजवापनम् । वापनार्थं मुहूर्ताः –
वैशाखे वपनं श्रेष्ठं ज्यैष्ठे तु मध्यमं स्मृतम् ।
आषाढे चाधमं प्रोक्तं श्रावणे चाधमाधमम् ॥
विशाखानक्षत्रं अत्यन्तं श्रेष्ठं बीजवपनकर्मणि । ज्येष्ठा तु मध्यमं आषाढानक्षत्रं अधमं श्रवणनक्षत्रं तु अधमाधमम् इति ।
उत्तरात्रयमूलेन्दुमैत्रपैत्रेन्दुधतृषु ।
हस्तायामथ रेवत्यां बीजवापनमुत्तमम् ॥
उत्तराफल्गुनी उत्तराषाढा उत्ताराभाद्र मूला ज्येष्ठा अनुराधा मघा मृगशिरा रोहिणी हस्त रेवती नक्षत्राणि उत्तमानि भवन्ति । मुहुर्तचिन्तामणिग्रन्थेऽपि – “राधामूलमृदुध्रुवर्क्षवरुणक्षिप्रैर्लतापादपारोपः“ इति । विशाखा मूलं चित्रानुराधामृगशिरारेवत्यः रोहिणी च उत्तरास्तिस्रः शततारा अश्विनीपुष्याभिजितः एवं चतुर्दश नक्षत्राणि एतैः पादपानां लतानां आरोपः वापनं कार्यम् इति । श्रीपतिरपि –
सावित्रतिष्याश्विनवारुणानि मूलं विशाखा च मृदुध्रुवाणि ।
लतौषधीपादपरोपणेषु शुभानि भानि प्रतिपादितानि ॥
श्रीकृष्णोक्तिः “कर्मण्येवाधिकारः“ इति । अतः मया यथामति वापितं बीजं योग्यं फलं सः कृष्णः प्रदद्यादिति शम् ।
अधारग्रन्थाः
कृषिपराशरः
मुहूर्तचिन्तामणिः
प्रश्नमार्गम्
Shashank hegde
S/O Govind hegde
Bisalakoppa
Po:Ajjibal
Tq:Sirsi(U.K.)
Ph:8762632689