काव्यलभ्यं प्रयोजनम्
Dr. Anupama Ryali,
Associate Professor,
School of Vedic Sciences,
MIT-ADT University,
Pune, Maharashtra.
anupamaskt@gmail.com
परिचयः (Abstract)
लोके काव्यस्य महत् वैशिष्ट्यम् अस्ति | इतरशास्त्राणाम् अपेक्षया लोके काव्यस्य विपुलता, प्रसिद्धता च अस्ति | अधुनातनकाले तु काव्यास्वादिनः विरलाः एव सञ्जाताः | काव्येन को वा लाभः इति संशयः स्यात् | काव्यं किमर्थं पठनीयं, तस्य प्रयोजनं किमिति प्रश्नः स्यात् |प्रयोजनम् अनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते | अतः काव्यपठनेन सहृदयानाम् अवश्यं प्रयोजनं भवेत् | काव्यस्य प्रयोजनं तु बहुधा चर्चितं बुधजनैः | प्रत्येकं काव्यशास्त्रज्ञः स्वस्य शास्त्रग्रन्थे काव्यप्रयोजनं किमिति लक्षितम् | तदेव सङ्गृह्य सर्वेषां काव्यशास्त्रज्ञानाम् अभिप्रायं एकत्रीकृत्य काव्यलभ्यं प्रयोजनं किमिति
कीदृशमिति च अस्मिन् पत्रे प्रस्तूयते |
काव्यम् तस्य वैशिष्ट्यं च
काव्यं नाम हृदयस्थ-अन्तर्वर्तिभावनानां, बाह्यजगतः वा आन्तरिकजगतः वा सौन्दर्यस्य शब्दद्वारा अभिव्यक्तिः | एवं काव्यं सौन्दर्याभिव्यक्तिः | विभिन्नभावनानाम् अभिव्यक्तिः काव्यम् | विभिन्नकलानाम् आविष्कारः काव्यम् | काव्यं खलु वक्तुः हृदयस्थभावप्रतिबिम्बरूपम् । कल्पनामूला, चेतः प्रसादिनी, रुचिरा भावाभिव्यक्तिः च काव्ये भवन्ति । काव्यादेरध्ययनात् रसास्वादः आनन्दानुभूतिश्च प्राप्यते । प्रायशः काव्येषु विविधशास्त्रावगाहिज्ञानमपि निगूढं भवति ।
लोकव्यवहारः भवति । आचार्यशङ्करभगवत्पादैरपि इत्थम् उदीरितम्- ‘वाग्वैखरी शब्दझरी शास्त्रविज्ञानकौशलम्’ इति |
किं वा काव्यस्य प्रयोजनम् ?
सर्वस्यापि उपदेशस्य प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपमेव हि प्रधानं प्रयोजनम् | अत्र प्रयोजनं नाम तत्तत् काव्यमुखेन सम्पाद्यं व्यष्टिहितं वा समष्टिहितं वा भवति | काव्यस्य प्रयोजनं तु बहुधा चर्चितं बुधजनैः | काव्यं हि आनन्दानुभूतिसाधनम् | तच्च स्वान्तः सुखाय, सद्यः परनिर्वृतये, आह्लादकारकाय च भवेत् | असारेऽस्मिन् संसारे दुःखदावाग्निदग्धस्य आधिव्याधिप्रपीडितस्य पापादिविषण्णस्य मायामोहभ्रान्तचेतसो मानववृन्दस्य मनः सन्तापनिवारणाय चेतः प्रसादाय सुखावाप्तये च विद्वद्धौरेयाः तत्त्वज्ञाः काव्यशास्त्रनामकं रत्नं वाङ्मयमहोदधेः सारभूतम् उददीधरन् | रत्नमेतत् चतुर्वर्गावाप्तिसाधनं ब्रह्मानन्दसहोदरं रसम् आस्वाद्यतया जनयद् गौरवमलभत |
भरतादारभ्य मम्मटपर्यन्तं नैकैरालङ्कारिकैः काव्यफलानि प्रतिपादितानि | तत्र च ‘काव्यम् आनन्दानुभूतिसाधनम्’, ‘त्रिवर्गसाधनम्’, ‘काव्यं चतुर्वर्गावाप्तिसाधनम्’, ‘काव्यमुपदेशानुरूपम्’ चेति प्रकटीचक्रुः |
काव्यलभ्यं प्रयोजनम् –
स्थूलदृष्ट्या काव्यलभ्यं प्रयोजनं किमिति प्रस्तूयते अधुना |
पुरुषार्थसाधनभूतम् काव्यम् –
भारतीयानां मानदण्डः वेदः | वेदस्य मूलं पुरुषार्थचतुष्टयम् | यत्पुरुषार्थान् बोधयति उत साधयतीति तत् काव्यम् | प्रत्येकमपि कविः लक्षणं किञ्चिदुद्दिश्यैव स्वकीयं काव्यं रचयति | सत्सु बहुषु कविषु वाङ्मयेऽस्मिन् महाकवियशप्रणयिनः, तेषां काव्यरचनोद्देश्यं तेषां मुख्यांशः यः कोऽपि वा भवतु किन्तु सर्वाण्यपि काव्यानि चतुर्वर्गमेव मुख्योद्देश्यत्वेन सन्देशयन्ति | अतः भामहादिभिर्लाक्षणिकाः काव्यानीमान्याधारीकृत्य परिशील्य च चतुर्वर्गसाधकः काव्यबन्धः इति स्वेषु लक्षणग्रन्थेषु काव्यप्रयोजनेषु पुरुषार्थचतुष्टयस्य प्राधान्यं समुद्घोषयामासुः |
नाट्यशास्त्रे भरतमुनिः इत्थं प्रत्यपादयत् –
त्रैलोक्यस्यास्य सर्वस्य नाट्यं भावानुकीर्तनम् ।
क्वचिद्धर्मः क्वचित्क्रीडा क्वचिदर्थः क्वचिच्श्रमः ।।
क्वचिद्धास्यं क्वचिद्युद्धं क्वचित्कामः क्वचिद्वधः ।
धर्मो धर्मप्रवृत्तानां कामः कामोपसेविनाम् ।। (1.104-105)
‘लोको हि भिन्नरुचिः’ इत्याभाणकमनुसृत्य भिन्नाश्च नृणामिच्छाः | तत्र च धर्मानुगुणः कामः सज्जनस्य इति, अधर्मानुगुणः दुष्टस्य चेति भेदेन भिद्यते इति विदितमेव | ‘रामादिवत् वर्तितव्यं, न रावणादिवत्’ इत्यस्मात् सूत्रात् रामस्य कामः धर्मान्वितः, समाजहिताय चेति, रावणस्य कामः धर्मविरुद्धः, स्वस्य नाशाय चेति मार्गद्वयं प्रदर्श्य, धर्मार्थावाधारीकृत्य स्वस्य च कामः कथं साधनीयः, तथा च अरिषड्वर्गैः प्रेरितस्सन् दुष्टः कथं नश्यते इति बोधयति काव्यम् | अतः काव्यपठनेन सज्जनदुर्जनयोः कामयोः भेदः ज्ञायते | तज्ज्ञापयित्वा स्वस्य च जीवने समीचीनं मार्गमवलम्बितुं मोक्षगामिनं भवितुं मानवं प्रेरयति काव्यम् इति कथने नास्त्यतिशयोक्तिः |
तथैव भामहेन अपि काव्यालङ्कारे ग्रन्थे इत्थं प्रोक्तम् –
धर्मार्थकाममोक्षेषु वैचक्षण्यं कलासु च ।
प्रीतिं करोति कीर्तिं च साधुकाव्यनिबन्धनम् ।।(1.2)
साहित्यदर्पणकारस्य मते तु –
चतुर्वर्गफलप्राप्ति: सुखादल्पधियामपि ।
काव्यादेव यतस्तेन तत्स्वरूपं निरूप्यते ।। (1.2)
लौकिकप्रवृत्तिः –
काव्येन ‘लोकयात्रा प्रवर्तते’ इति भरतमुनिना उक्तदिशा काव्यस्य पठनेन लौकिकज्ञानं सम्पाद्यते |
लोकवृत्तानुकरणं नाट्यमेतन्मया कृतम् ।
उत्तमाधममध्यानां नराणां कर्मसंश्रयम् ।। (1.109)
मम्मटस्य काव्यप्रयोजनलक्षणं तु साक्षात् लौकिकप्रवृत्तिमेव निर्दिशति | यथा –
काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे शिवेतरक्षतये।
सद्यः परनिर्वृतये कान्तासम्मिततयोपदेशयुजे।।(I-2)
तत्र कीर्तिर्धने कवेरेव, व्यवहारवित्ति-कान्तासम्मितोपदेशौ सहृदयस्य एव अनर्थनिवारणं काव्यकरणेन कवेः पठनेन सहृदयस्य च सम्भवतीति तथा आनन्दोऽपि सहृदयस्य तदवस्थायां कवेश्च सम्भवतीति कैश्चित् व्याख्यातृभिः अकारि |
कर्तव्यताबोधकवैदिकप्रमाणम् – काव्यमुपदेशानुरूपञ्च –
उपदेशस्त्रिविधः – प्रभुसम्मितः, मित्रसम्मितः कान्तासम्मितश्च | वेदश्शब्दप्रधानः प्रभुसम्मितश्च | पुराणानि तु अर्थप्रधानानि सुहृत्सम्मितानि च | तानि च वेदपरमार्थानेव सुबोधतया कथारूपेण उपवर्ण्य, मित्रमिव कर्तव्याकर्तव्योपदेशं कुर्वन्ति | कान्तासम्मितं काव्यम् | सुशीला कान्ता यथा प्रवर्तयति तथैव काव्यमपि सरसतामापाद्य ‘रामादिवत्वर्तितव्यं न तु रावणादिवत्’ इति कर्तव्याकर्तव्यम् उपदिशति | वेदाः शासकाः, पुराणानि बोधकानि काव्यानि च रञ्जकानि | सरसोपदेशस्तु काव्ये विशेषः | यथोक्तं नाट्यशास्त्रे भरतमुनिः –
हितोपदेशजननं नाट्यमेतद् भविष्यति ।
एतद् रसेषु भावेषु सर्वकर्मक्रियासु च ।। (1.110)
उपसंहारः –
काव्यपठनावसरे मानवः तत्कालं आनन्दम् अनुभूय तादृशमानन्दं शाश्वतं कर्तुं सक्रियो भवेत् | सत्काव्यानि च सहृदयं ब्रह्मानन्दसम्पादने सादरं वितन्वन्ति | वस्तुतः इदमेव काव्यलभ्यं परमं प्रयोजनमिति कथने नास्ति लेशमात्रोऽपि संशयः|
उपयुक्तग्रन्थसूचिः –
- काव्यालङ्कारः, भामहः, वारणासी, चौखम्बा संस्कृतसंस्थान, 2002.
- काव्यालङ्कारसूत्रवृत्तिः, आचार्यवामनः, वारणासी, चौखम्बा अमरभारती, 1977.
- काव्यानुशासनम्, हेमचन्द्रः, वारणासी, कृष्णदास अकादमी, 2000.
- काव्यप्रकाशः, मम्मटः, वारणासी, चौखम्बा कृष्णदास अकादमी, 2016.
- नाट्यशास्त्रम्, भरतमुनिः, वारणासी, सम्पूर्णानन्दसंस्कृतविश्वविद्यालयः, 2015.
- वक्रोक्तिजीवितम्, राजानककुन्तकः, वारणासी, विश्वविद्यालयप्रकाशनम् , 2007.
- रसगङ्गाधरः, प्रथमम् आननम्, पण्डितराजजगन्नाथः, कोलकत्ता, दि एशियाटिक् सोसायिटि,
पुनर्मुद्रणम्, 2018.
- काव्यालङ्कारसूत्राणि, आचार्यवामनः, वारणासी, चौखाम्बा सुरभारतीप्रकाशनं, 2013.
- साहित्यदर्पणम्, आचार्यविश्वनाथः, वारणासी, चौखम्बाविद्याभवन, 1957.
- साहित्यसोपानानि, डाँ. दिवाकर्लवेङ्कटावधानि, संस्कृतानुवादकः डाँ. ईमनि
वेङ्कटसत्यनारायणमूर्तिः, तिम्मसमुद्रम्, आन्ध्रप्रदेशः, 2004.